Helse- og omsorgstjenester til den samiske befolkningen i Norge - Oppdatert kunnskapsoppsummering (2016-2021) - sammendrag på samisk
Čoahkkáigeassu
Fuolahusdutkamiid guovddáš (Senter for omsorgsforskning) ráhkadii 2016:s diehtočoakkáldaga dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid birra Norgga beale sámi álbmoga hárrái. Dan maŋŋel leat almmuhuvvon ođđa dutkamat ja ovdánahttindoaimmat, maid ovdanbuvttán dán diehtočoakkáldagas.
Sámiid vuoigatvuođat álgoálbmogin dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid hárrái bohtet ovdan riikkaidgaskasaš soahpamušain ja min riikka lágain. Lea hui deaŧalaš ahte dearvvašvuođa- ja fuolahusbargit dovdet sosiála, historjjálaš ja kultuvrralaš beliid main sáhttá leat mearkkašupmi oktavuođain gos sámit deaivvadit dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaiguin. Norggas lea politihkalaš ulbmil ja áigumuš addit kultuvrralaččat heivehuvvon fálaldaga sámi álbmogii dábálaš bálvalusaid ja fálaldagaid olis, dan sadjái go ásahit sierra bálvalusaid sámiid várás. Kultuvrralaš oadjebasvuohta lea doaba mii maŋemus jagiid lea dađistaga eanet váldon atnui girjjálašvuođas dearvvašvuođa ja álgoálbmogiid dárbbuid hárrái. Doaba fátmmasta pasieantta oadjebasvuođadovddu dan oktavuođas go pasieantta kultuvra ja oahpes eallin ipmirduvvo, doahttaluvvo ja áimmahuššojuvvo dearvvašvuođabálvalusain dakkár vugiin mii oadjuda su. Sámi pasieanttaide mearkkaša kultuvrralaš oadjebasvuohta ahte dearvvašvuođa- ja fuolahusbargit čájehit beroštumi ja ipmárdusa sámi kultuvrra hárrái.
Dearvvašvuođa, buozanvuođa ja dearvvašvuođabálvalusaid atnima hárrái lea unnán mii čájeha erohusaid sámi álbmoga ja eanetloguálbmoga gaskka. Okta erohus datte lea ahte sámi álbmot lea unnit duhtavaš veahkkefálaldagaiguin. Muhtin girjjálašvuohta ja čállosat deattuhit ahte sámiin lea eará ipmárdus dearvvašvuođa, buozanvuođa ja divššu hárrái go eanetloguálbmogis. Datte ii berre dat leat ágga navdit ahte dát guoská buot sámiide. Gávdnojit maid čállosat mat čujuhit ahte sámit kommuniserejit buozanvuođa ja dearvvašvuođa birra eahpenjuolga vugiid ja metaforaid bokte. Maŋemus viđa jagis lea maid ilbman girjjálašvuohta mii čujuha ahte lea diskrepánsa dearvvašvuođa- ja fuolahusbargiid vuordámušaid dáfus sámi kultuvrii ja sin duohta vásáhusaid gaskka das go deivet sámi pasieanttaid klinihkalaš oktavuođas. Okta ovdamearka dasa lea ahte sii leat gullan ahte «sámit eai huma psyhkalaš váttisvuođaid birra», muhto sii vásihit iežaset barggus ahte pasieanttat goitge hupmet dakkár váttisvuođaid birra. Muhtin ođđaset dutkamiin ávžžuhuvvojit dearvvašvuođaásahusat, ovttas dearvvašvuođa- ja fuolahusbargiiguin, bargat dan ovdii ahte čađahuvvo kritihkalaš reflekšuvdna das movt kultuvra ja kulturdoaba geavahuvvo iešguđetge profešuvnnain. Iežaset ja earáid vásáhusain dáruiduhttimiin ja stigmatiseremiin sáhttá leat mearkkašupmi sámiid deaivvademiide dearvvašvuođa- ja fuolahusdoaimmaiguin. Dutkamiin ii boađe čielgasit ovdan lea go dákkár vásáhusain mearkkašupmi dasa movt guhtege ieš oaidná iežas dearvvašvuođadili. Girjjálašvuohta govvida viidáseappot ahte identitehta lea moalkás doaba. Dasa lassin lea muhtin ođđaset dutkamiin čujuhuvvon ahte dearvvašvuođa- ja fuolahusbargiid jurdagat sámiid identitehta hárrái oppalaččat – ja stereotypiseremet – dagahit ahte sii navdet ahte sámiin leat dihto iešvuođat, mii fas váikkuha dasa makkár dearvvašvuođaveahki sii addet sámiide.
Áigodagas 2016-2021 leat almmuhuvvon čállosat/girjjálašvuohta das movt sámit geain lea demeansa deaivvadit dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaiguin. Demeansadiagnosa bidjama hárrái leat dearvvašvuođaeiseválddit ođđaseamos njuolggadusain čujuhan ahte jus dearvvašvuođabargiid iežaset oahpu, giela dahje kulturduogáža dihte lea váttis dohkálaččat guorahallat sámi pasieanttaid dahje váttis gulahallat singuin, ja jus spesialistadearvvašvuođabálvalusas lea buoret gelbbolašvuohta dán suorggis, de lea buoret ahte fástadoavttir baicca čujuha pasieantta demeansaiskkadeapmái njuolga spesialistadearvvašvuođabálvalussii. Čujuhuvvo maiddái ahte ferte muittus atnit dulkonbálvalusa. Girjjálašvuođas čujuhuvvo maiddái deaŧalašvuhtii das ahte dearvvašvuođabargiin lea máhttu sámegiela ja sámi kultuvrra birra go deaivvadit pasieanttaiguin geain lea demeansa. Dat lea erenoamážit deaŧalaš, nu go muhtin ođđaset girjjálašvuođas daddjo, danne go olbmot geain lea demeansa sáhttet dađi mielde massit giela man leat oahppan maŋŋel go eatnigiela. Olbmot geain lea demeansa ja geain lea sámegiella eatnigiellan ja leat oahppan dárogiela nubbingiellan, sáhttet massit vejolašvuođa gulahallat dárogillii. Ođđaset girjjálašvuođas boahtá maid ovdan ahte dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusat vásihit ahte oinnolaš sámi kultuvra fysalaš birrasis institušuvnnain, sáhttá erenoamážit demeansapasieanttaid oadjudit, danne go oidnet oahpes birrasa. Dat guoská maiddái borramušaide.
Lea deaŧalaš muittuhit ahte individuála heiveheapmi ja báikkálaš oahpes biras leat konkrehta doaimmat mat leat sihke dárbbašlaččat ja deaŧalaččat, go sámi álbmot lea girjái ja olbmuin leat iešguđetge dárbbut.